TARIMSAL METEOROLOJİ 5. ÜNİTE
BUHARLAşMA
Buharlaşma, yer ile Güneş arasındaki enerji alışverişi sonucu, su moleküllerinin kazandıkları enerji etkisiyle, moleküller arası çekim kuvvetini yenmesi sonucu ortaya çıkan bir olaydır. Ortamın sıcaklığına bağlı olarak, bir gram su buharlaşırken çevreden 539-598 kalori arasında enerji alır. Bu değer ortalama olarak 595 kalori/gram olarak kabul edilir. Herhangi bir sıcaklıktaki 1 gram suyun buharlaşması için gereksinim duyulan enerji miktarı şu eşitlikle bulunur.
V = 598 - 0,65 t
V = Buharlaşma için gereksinim duyulan enerji, kalori
t = Suyun sıcaklık derecesi (°C)
Buharlaşma Hızına Etki Eden Faktörler
1 Havanın Nem içeriği veya Doyma Açığı 2 Hava Sıcaklığı
3 Hava Hareketi 4 Hava Basıncı
5 Yer veya Su Yüzeyinin Sıcaklığı 6 Su Kaynağının Miktarı ve Yoğunluğu
7 Toprak ve Bitki Örtüsü Özellikleri
Buharlaşma Tipleri
Yeryüzeyinden ayrılarak atmosfere karışan su buharı, çeşitli şekillerde buharlaşmaktadır. Bunlara ilişkin tanımlar şunlardır:
Evaporasyon: Bu tanım, toprak yüzeyi ile su yüzeyinden olan buharlaşmayı belirtmek için kullanılır. Örneğin okyanus, göl, akarsu gibi su kaynakları ile ıslak toprak yüzeyinden olan buharlaşma evaporasyon olarak nitelenir.
Transpirasyon: Bu tanım, bitkiden olan terlemeyi ifade etmektedir. Bitkiler topraktan aldıkları nemi, iletim organları ile yapraklarına kadar iletirler ve yapraktan buharlaştırırlar. Doğada evaporasyon ile transpirasyonu kesin olarak ayırmak güç olduğundan çoğu zaman ikisi birlikte düşünülmektedir. ikisine birden evapotranspirasyon denir. Evapotranspirasyon, gerçek ve potansiyel evapotranspirasyon olmak üzere ikiye ayrılır.
Gerçek evapotranspirasyon: Mevcut su miktarına göre meydana gelen toplam buharlaşmadır.
Potansiyel evapotranspirasyon: Bölgenin mevcut koşullarına göre yer yüzeyinde sürekli ve yeterli su olduğu durumlarda meydana gelecek en yüksek buharlaşma miktarıdır.
Buharlaşmanın Ölçümü ve Hesabı
1 Buharlaşma Terazileri 2 Buharlaşma Kapları
3 Livingstone Sistemi (Evaporimetre) 4 Lizimetreler
Buharlaşma Terazileri
Bunlardan en uygunu Wild-buharlaşma terazisidir Burada temel ilke buharlaşan suyun tartı ile bulunmasıdır. Su kaptan buharlaştıkça ibre kaç mm su buharlaştığını gösterir.
Buharlaşma Kapları
Bunlar su yüzeylerine ve arazi yüzeyine yerleştirilen kaplardır. A Sınıfı Buharlaşma Kabı Çapı 120 cm, yüksekliği 25,5 cm (Amerikan Standardı) olan bir kaptır. Meteoroloji istasyonlarında kullanılan standart bir araçtı
Livingstone Sistemi (Evaporimetre)
Bu yöntem buharlaşma kaplarına oranla, doğal koşullara daha uygun sonuçlar vermektedir. Buharlaşma yüzeyini gözenekli bir kil küre oluşturur. Küreden buharlaşma oldukça, cam kaptan su ince bir boru yardımı ile kil küreye doğru emilir. Kaptaki bölmelerden buharlaşan su miktarı, potansiyel buharlaşmayı gösterir
Lizimetreler
Özellikle tarıma yönelik evaporasyon ve evapotranspirasyon ölçmelerinde lizimetreler geniş ölçüde kullanılırlar. Bunlar değişik yüzey alanına sahip, içi toprakla doldurulmuş tanklardır
Buharlaşmanın Hesaplanması
Buharlaşmaya etkili faktörlerin bazıları alınarak, bir temel buharlaşma eşitliği kullanılmakta olup pek doğru sonuçlar vermemektedir. Çünkü burada en büyük güçlük, aşağıdaki buharlaşma hızını veren formüldeki C faktörünün belirlenmesinden kaynaklanır.Burada,
V = C (l + t) (E - e)
C = Faktör
t = Sıcaklık (°C)
E-e = Doyma açığı
V = Buharlaşma hızı (mm)
YOĞUNLAşMA
Belirli sıcaklıktaki hava, ancak belirli bir miktarda su buharı taşıyabilir. Bağıl nem oranı % 100’den fazla olduğunda, su buharı sıvı duruma geçer. Bu olaya su buharı nın yoğunlaşması adı verilir.
Sıcak Hava Kütlesinin Soğuk Hava Kütlesiyle Karşılaşması 2
Belli hızla gelen sıcak hava kütlesi, soğuk bir hava kütlesiyle karşılaştığında soğuk hava tabakası üzerinde kayma ile yükselecektir (şekil 5.3). ilk önce yukarı hava tabakalarındaki yükselme ile “Sirus bulutları” oluşmaktadır. Daha sonra alt tabakaların da yükselmesi ile “Altostratus” bulutları meydana gelmekte ve bunları yağmur izlemektedir. Yağmurlar genellikle sıcak hava soğuk hava kütlesine yayılmadan önce görülmektedir. Sıcak hava soğuk hava yöresinde yayılmasını tamamladığı nda bu bölge ısınacak ve bulutların çözülmesine neden olacaktır.
Soğuk Hava Kütlesinin Ani Akımı
Soğuk hava kütlesinin ani basıncı ile sıcak havanın hızlı bir şekilde yükselmesi meydana gelebilmektedir. Soğuk hava, sıcak hava bölgesine geldiğinde bir dirsek oluşmakta ve sıcak havayı alttan yukarı doğru itmektedir Böylece sıcak havanın kısa zamanda belli yüksekliklere erişmesi sağlanmakta ve kümülüs bulutları oluşmaktadır. Burada yağışlar genellikle gök gürültülü olmaktadır. Soğuk havanın, sıcak hava bölgesine yayılması ile yağmur yağışı sona ermekte ve bulutlar çözülmektedir. Bu anda aşağı katmanlarda toprak yüzeyi yakınlarında hızlı bir ısınma meydana gelmektedir. Buna bağlı olarak termik konveksiyon ve tekrar kümülüs bulutları meydana getirmektedir ki bu bulutlar yer yer yağış getirir. Bazen sıcak havanın aniden soğuk havayla karşılaşmasıyla dolu da meydana gelebilmektedir.
KİTAP ÖZETİ
Buharlaşma ve yoğunlaşma olaylarını tanımlamak
.Buharlaşma; sıvı içerisindeki moleküllerin aldıkları enerji ile sıvı durumundan gaz hâline geçmesi olarak tanımlanabilir. Sıvı moleküllerinin enerjilerinin artması birbirleri arasında var olan çekim kuvvetini yenmelerini sağlamaktadır. Yoğunlaşma ise; hava içerinde bulunan su buharının, havanın taşıyamayacağı orana ulaşması durumunda tekrar sıvı hale geçmesi olarak tanımlanabilir. Havanın taşıyabileceği su buharı miktarı sıcaklıkla doğru orantılı olarak artmaktadır. Sıcaklık ne kadar azalırsa, hava daha az miktarda su buharı taşıyabilecektir.
Buharlaşma hızına etki eden faktörleri açıklamak.
Buharlaşma hızı üzerinde etkili faktörler maddeler halinde aşağıdaki biçimde verilebilir;
• Havanın nem içeriği veya doyma açığı • Hava sıcaklığı • Hava hareketi
• Hava basıncı • Yer veya su yüzeyinin sıcaklığı • Su kaynağının miktarı ve yoğunluğu
• Toprak ve bitki örtüsü özellikleri
Buharlaşmanın hızı üzerinde enerji miktarı yanında, havanın su buharına doygunluk oranı da oldukça etkilidir. Doyma açığı, buharlaşma hızını arttırıcı etkiye sahiptir.
Buharlaşma ölçümünü açıklamak.
Buharlaşmanın ölçülmesine yönelik çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bazıları meteoroloji istasyonlarında bulunan siper içerisinde gölgede ölçüm yapmakta, bazıları açık havada ölçüm yapmaktadırlar. Buharlaşma terazileri gölgede ölçüm yapan aletlerdir. A sınıfı buharlaşma kabı ve lizimetreler açık havada ölçüm yapmaktadırlar.
Yoğunlaşmanın oluşmasında hangi koşulların etkili olduğunu açıklamak.
Yoğunlaşma, çeşitli koşullar altında meydana gelmektedir. Nemli havanın soğuk yüzeylere çarpması sonucu, sıcaklık düşüşü nedeniyle havanın taşıyabileceği nem miktarı azaldığı için yoğunlaşma olabilmektedir. Yoğunlaşma ayrıca, atmosfer havasının soğuması, çeşitli sıcaklıktaki hava kütlesinin birbirine karışması, havanın termik konveksiyon, yer yüzeyinin engebelik durumu gibi etkilerle yukarı doğru hareketi, sıcak hava kütlesinin soğuk hava kütlesiyle karşılaşması ve soğuk hava kütlesinin ani akımı gibi olaylar sonucunda oluşur.
BUHARLAşMA
Buharlaşma, yer ile Güneş arasındaki enerji alışverişi sonucu, su moleküllerinin kazandıkları enerji etkisiyle, moleküller arası çekim kuvvetini yenmesi sonucu ortaya çıkan bir olaydır. Ortamın sıcaklığına bağlı olarak, bir gram su buharlaşırken çevreden 539-598 kalori arasında enerji alır. Bu değer ortalama olarak 595 kalori/gram olarak kabul edilir. Herhangi bir sıcaklıktaki 1 gram suyun buharlaşması için gereksinim duyulan enerji miktarı şu eşitlikle bulunur.
V = 598 - 0,65 t
V = Buharlaşma için gereksinim duyulan enerji, kalori
t = Suyun sıcaklık derecesi (°C)
Buharlaşma Hızına Etki Eden Faktörler
1 Havanın Nem içeriği veya Doyma Açığı 2 Hava Sıcaklığı
3 Hava Hareketi 4 Hava Basıncı
5 Yer veya Su Yüzeyinin Sıcaklığı 6 Su Kaynağının Miktarı ve Yoğunluğu
7 Toprak ve Bitki Örtüsü Özellikleri
Buharlaşma Tipleri
Yeryüzeyinden ayrılarak atmosfere karışan su buharı, çeşitli şekillerde buharlaşmaktadır. Bunlara ilişkin tanımlar şunlardır:
Evaporasyon: Bu tanım, toprak yüzeyi ile su yüzeyinden olan buharlaşmayı belirtmek için kullanılır. Örneğin okyanus, göl, akarsu gibi su kaynakları ile ıslak toprak yüzeyinden olan buharlaşma evaporasyon olarak nitelenir.
Transpirasyon: Bu tanım, bitkiden olan terlemeyi ifade etmektedir. Bitkiler topraktan aldıkları nemi, iletim organları ile yapraklarına kadar iletirler ve yapraktan buharlaştırırlar. Doğada evaporasyon ile transpirasyonu kesin olarak ayırmak güç olduğundan çoğu zaman ikisi birlikte düşünülmektedir. ikisine birden evapotranspirasyon denir. Evapotranspirasyon, gerçek ve potansiyel evapotranspirasyon olmak üzere ikiye ayrılır.
Gerçek evapotranspirasyon: Mevcut su miktarına göre meydana gelen toplam buharlaşmadır.
Potansiyel evapotranspirasyon: Bölgenin mevcut koşullarına göre yer yüzeyinde sürekli ve yeterli su olduğu durumlarda meydana gelecek en yüksek buharlaşma miktarıdır.
Buharlaşmanın Ölçümü ve Hesabı
1 Buharlaşma Terazileri 2 Buharlaşma Kapları
3 Livingstone Sistemi (Evaporimetre) 4 Lizimetreler
Buharlaşma Terazileri
Bunlardan en uygunu Wild-buharlaşma terazisidir Burada temel ilke buharlaşan suyun tartı ile bulunmasıdır. Su kaptan buharlaştıkça ibre kaç mm su buharlaştığını gösterir.
Buharlaşma Kapları
Bunlar su yüzeylerine ve arazi yüzeyine yerleştirilen kaplardır. A Sınıfı Buharlaşma Kabı Çapı 120 cm, yüksekliği 25,5 cm (Amerikan Standardı) olan bir kaptır. Meteoroloji istasyonlarında kullanılan standart bir araçtı
Livingstone Sistemi (Evaporimetre)
Bu yöntem buharlaşma kaplarına oranla, doğal koşullara daha uygun sonuçlar vermektedir. Buharlaşma yüzeyini gözenekli bir kil küre oluşturur. Küreden buharlaşma oldukça, cam kaptan su ince bir boru yardımı ile kil küreye doğru emilir. Kaptaki bölmelerden buharlaşan su miktarı, potansiyel buharlaşmayı gösterir
Lizimetreler
Özellikle tarıma yönelik evaporasyon ve evapotranspirasyon ölçmelerinde lizimetreler geniş ölçüde kullanılırlar. Bunlar değişik yüzey alanına sahip, içi toprakla doldurulmuş tanklardır
Buharlaşmanın Hesaplanması
Buharlaşmaya etkili faktörlerin bazıları alınarak, bir temel buharlaşma eşitliği kullanılmakta olup pek doğru sonuçlar vermemektedir. Çünkü burada en büyük güçlük, aşağıdaki buharlaşma hızını veren formüldeki C faktörünün belirlenmesinden kaynaklanır.Burada,
V = C (l + t) (E - e)
C = Faktör
t = Sıcaklık (°C)
E-e = Doyma açığı
V = Buharlaşma hızı (mm)
YOĞUNLAşMA
Belirli sıcaklıktaki hava, ancak belirli bir miktarda su buharı taşıyabilir. Bağıl nem oranı % 100’den fazla olduğunda, su buharı sıvı duruma geçer. Bu olaya su buharı nın yoğunlaşması adı verilir.
Sıcak Hava Kütlesinin Soğuk Hava Kütlesiyle Karşılaşması 2
Belli hızla gelen sıcak hava kütlesi, soğuk bir hava kütlesiyle karşılaştığında soğuk hava tabakası üzerinde kayma ile yükselecektir (şekil 5.3). ilk önce yukarı hava tabakalarındaki yükselme ile “Sirus bulutları” oluşmaktadır. Daha sonra alt tabakaların da yükselmesi ile “Altostratus” bulutları meydana gelmekte ve bunları yağmur izlemektedir. Yağmurlar genellikle sıcak hava soğuk hava kütlesine yayılmadan önce görülmektedir. Sıcak hava soğuk hava yöresinde yayılmasını tamamladığı nda bu bölge ısınacak ve bulutların çözülmesine neden olacaktır.
Soğuk Hava Kütlesinin Ani Akımı
Soğuk hava kütlesinin ani basıncı ile sıcak havanın hızlı bir şekilde yükselmesi meydana gelebilmektedir. Soğuk hava, sıcak hava bölgesine geldiğinde bir dirsek oluşmakta ve sıcak havayı alttan yukarı doğru itmektedir Böylece sıcak havanın kısa zamanda belli yüksekliklere erişmesi sağlanmakta ve kümülüs bulutları oluşmaktadır. Burada yağışlar genellikle gök gürültülü olmaktadır. Soğuk havanın, sıcak hava bölgesine yayılması ile yağmur yağışı sona ermekte ve bulutlar çözülmektedir. Bu anda aşağı katmanlarda toprak yüzeyi yakınlarında hızlı bir ısınma meydana gelmektedir. Buna bağlı olarak termik konveksiyon ve tekrar kümülüs bulutları meydana getirmektedir ki bu bulutlar yer yer yağış getirir. Bazen sıcak havanın aniden soğuk havayla karşılaşmasıyla dolu da meydana gelebilmektedir.
KİTAP ÖZETİ
Buharlaşma ve yoğunlaşma olaylarını tanımlamak
.Buharlaşma; sıvı içerisindeki moleküllerin aldıkları enerji ile sıvı durumundan gaz hâline geçmesi olarak tanımlanabilir. Sıvı moleküllerinin enerjilerinin artması birbirleri arasında var olan çekim kuvvetini yenmelerini sağlamaktadır. Yoğunlaşma ise; hava içerinde bulunan su buharının, havanın taşıyamayacağı orana ulaşması durumunda tekrar sıvı hale geçmesi olarak tanımlanabilir. Havanın taşıyabileceği su buharı miktarı sıcaklıkla doğru orantılı olarak artmaktadır. Sıcaklık ne kadar azalırsa, hava daha az miktarda su buharı taşıyabilecektir.
Buharlaşma hızına etki eden faktörleri açıklamak.
Buharlaşma hızı üzerinde etkili faktörler maddeler halinde aşağıdaki biçimde verilebilir;
• Havanın nem içeriği veya doyma açığı • Hava sıcaklığı • Hava hareketi
• Hava basıncı • Yer veya su yüzeyinin sıcaklığı • Su kaynağının miktarı ve yoğunluğu
• Toprak ve bitki örtüsü özellikleri
Buharlaşmanın hızı üzerinde enerji miktarı yanında, havanın su buharına doygunluk oranı da oldukça etkilidir. Doyma açığı, buharlaşma hızını arttırıcı etkiye sahiptir.
Buharlaşma ölçümünü açıklamak.
Buharlaşmanın ölçülmesine yönelik çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bazıları meteoroloji istasyonlarında bulunan siper içerisinde gölgede ölçüm yapmakta, bazıları açık havada ölçüm yapmaktadırlar. Buharlaşma terazileri gölgede ölçüm yapan aletlerdir. A sınıfı buharlaşma kabı ve lizimetreler açık havada ölçüm yapmaktadırlar.
Yoğunlaşmanın oluşmasında hangi koşulların etkili olduğunu açıklamak.
Yoğunlaşma, çeşitli koşullar altında meydana gelmektedir. Nemli havanın soğuk yüzeylere çarpması sonucu, sıcaklık düşüşü nedeniyle havanın taşıyabileceği nem miktarı azaldığı için yoğunlaşma olabilmektedir. Yoğunlaşma ayrıca, atmosfer havasının soğuması, çeşitli sıcaklıktaki hava kütlesinin birbirine karışması, havanın termik konveksiyon, yer yüzeyinin engebelik durumu gibi etkilerle yukarı doğru hareketi, sıcak hava kütlesinin soğuk hava kütlesiyle karşılaşması ve soğuk hava kütlesinin ani akımı gibi olaylar sonucunda oluşur.